Umowa o dzieło jest jedną z najważniejszych nazwanych umów cywilnoprawnych, która w dość szczegółowy sposób została uregulowana w tytule XV księgi trzeciej Kodeksu cywilnego. Taka szczegółowa regulacja jest charakterystyczna dla umów, które są najistotniejsze i najpopularniejsze w obrocie cywilnoprawnym.
Umowa o dzieło została zdefiniowana w art. 627 Kodeksu cywilnego i zgodnie z tym przepisem jest to umowa, poprzez którą przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania i wydania oznaczonego dzieła, a zamawiający do jego odebrania i zapłaty wynagrodzenia.
Podstawowym zastosowaniem umowy o dzieło jest świadczenie rozmaitych usług, w zamian za określony ekwiwalent majątkowy, którym najczęściej jest oczywiście ustalona suma pieniężna. W przypadku umowy o dzieło rodzaj świadczonych usług w praktyce obrotu jest bardzo zróżnicowany.
Umowę o dzieło należy uznać za umowę rezultatu, ponieważ przedmiotem tej umowy są czynności, które dają konkretny rezultat. Rezultat ten może polegać na wytworzeniu konkretnych przedmiotów, przerobieniu ich, czy naprawie. Dzieło, które ma być przedmiotem umowy, musi być możliwe do jednoznacznego zweryfikowania po wykonaniu umowy.
Stronami umowy o dzieło są:
Między zamawiającym a przyjmującym zamówienie nie istnieje żaden stosunek zależności czy podporządkowania.
Umowa o dzieło jest umową zawieraną powszechnie przez wszystkie rodzaje podmiotów stosunków cywilnoprawnych. Mogą to być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne.
Kodeks cywilny nie przewiduje dla zawarcia umowy o dzieło żadnej szczególnej formy, gdyż zawarcie tej umowy podlega ogólnym regułom dotyczącym umów. Tak jak na przykład umowa zlecenia, umowa o dzieło może być zawarta w formie ustnej bądź nawet w formie dorozumianej. Wymóg określonej formy może być natomiast wprowadzony przez same strony umowy.
Przedmiotem świadczenia strony przyjmującej zamówienie jest wykonanie dzieła, które może polegać na jego stworzeniu lub przetworzeniu do takiej postaci, w jakiej poprzednio nie istniało. Efekt w postaci wykonania takiego dzieła może mieć zarówno charakter materialny (np. wykonanie krzesła), jak i niematerialny (np. stworzenie projektu logo firmy).
Wykonanie dzieła przez przyjmującego zamówienie jest najczęściej procesem pracy lub twórczości, którego moment początkowy i końcowy jest możliwy do określenia. Proces ten ma prowadzić do uzyskania rezultatu, który został określony przez strony w momencie zawierania umowy. Ponadto strony powinny przewidzieć upływ pewnego czasu na wykonanie zamówienia.
Dzieło powinno zostać oznaczone w umowie w taki sposób, aby odpowiadało osobistym potrzebom, upodobaniom lub wymaganiom zamawiającego. Tak oznaczone dzieło, odróżnia je od dóbr dostępnych na rynku, które zamawiający może nabyć, korzystając z umowy kupna.
Najważniejszym obowiązkiem wynikającym z zawarcia umowy o dzieło jest obowiązek wykonania dzieła. Obowiązek ten dotyczy przyjmującego zamówienie, od którego w zasadzie zależy sposób wykonania tego dzieła. Sposób ten (o ile nie został określony przez strony w umowie) powinien odpowiadać celowi społeczno-gospodarczemu umowy i musi umożliwić wytworzenie dzieła, którego cechy będą odpowiadać cechom ustalonym w treści umowy.
Wykonanie dzieła zazwyczaj wymaga użycia odpowiednich narzędzi, materiałów i innych środków pomocniczych. Obowiązek dostarczenia wszystkiego co niezbędne do wykonania dzieła co do zasady obarcza przyjmującego zamówienie. Strony mogą jednak postanowić w umowie, że potrzebne materiały dostarczy zamawiający. W takiej sytuacji przepisy nakładają na przyjmującego zamówienie obowiązek ich użycia w odpowiedni sposób, złożenie z nich rachunku oraz zwrotu nieżutej reszty.
W razie, gdyby dostarczony przez zamawiającego materiał nie nadawał się do wykonania dzieła zgodnie z treścią umowy, przyjmujący zamówienie zobligowany jest niezwłocznie zawiadomić o tym zamawiającego.
Przyjmujący zamówienie nie jest w zasadzie zobowiązany do osobistego wykonania dzieła. Obowiązek osobistego wykonania dzieła może jednak wynikać z umowy lub z charakteru dzieła, kiedy to przedmiotem umowy jest na przykład obraz. Jeżeli jednak przyjmujący zamówienie nie wykonuje dzieła osobiście, to ciąży na nim obowiązek osobistego kierowania osobami, którymi się posługuje i za które odpowiada.
Sposób wykonania dzieła zależy od uznania przyjmującego zamówienie, który co do zasady nie jest związany poleceniami zamawiającego. Zamawiającemu służy natomiast prawo kontroli nad sposobem wykonania dzieła. Jeżeli okazałoby się, że dzieło jest wykonywane w sposób sprzeczny z umową lub w sposób wadliwy to zamawiający może żądać zmiany sposobu wykonania wyznaczając w tym celu odpowiedni termin.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu upoważnia zamawiającego do odstąpienia od umowy albo do powierzenia poprawienia lub dalszego wykonywania dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie.
Przyjmujący zamówienie zobowiązany jest do wydania dzieła zamawiającemu. Forma takiego wydania uzależniona jest oczywiście od charakteru dzieła będącego przedmiotem umowy. Najpowszechniejszą w obrocie formą wydania dzieła jest „wydanie do rąk zamawiającego” dzieła, które ma postać rzeczy. Niekiedy jednak obowiązek wydania zostaje spełniony poprzez samo wykonanie dzieła.
Najważniejszym obowiązkiem zamawiającego jest zapłata wynagrodzenia, które należne jest przyjmującemu zamówienie za wykonanie dzieła. Jeżeli strony w umowie nie postanowiły inaczej, wynagrodzenie należy się przyjmującemu zamówienie w chwili oddania dzieła. Jeżeli dzieło ma być oddane częściami, a wynagrodzenie zostało obliczone za każdą część osobno – wynagrodzenie należy się przyjmującemu zamówienie z chwilą wykonania każdego ze świadczeń częściowych. Ponadto, z chwilą wydania dzieła po stronie zamawiającego powstaje obowiązek jego odebrania.
Podstawowym obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest oczywiście wykonanie dzieła. Obowiązek ten nie polega jednak wyłącznie na wykonaniu tego dzieła w ogóle, lecz na wykonaniu go w umówionym terminie. Jeżeli strony umowy nie określiły takiego terminu w treści umowy ani nie wynika on z właściwości dzieła, to przepisy nakazują stosować zasady ogólne wynikające z art. 455 Kodeksu cywilnego.
Natomiast kiedy przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła, w taki sposób, iż nie jest prawdopodobne dotrzymanie umówionego terminu, przepisy upoważniają wówczas zamawiającego do odstąpienia od umowy jeszcze przed upływem terminu wykonania.
Wynagrodzenie za wykonanie dzieła nie musi polegać na zapłacie umówionej sumy pieniężnej. Wynagrodzeniem może być właściwie każdy rodzaj świadczenia, który ma określoną wartość majątkową i będzie stanowić ekwiwalent wartości dzieła.
Wynagrodzenie może zostać określone poprzez wskazanie kryteriów do jego wyliczenia. W razie, gdyby strony nie ustaliły wysokości wynagrodzenia ani nie określiły podstaw do jego ustalenia, przyjmuje się, iż strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie należne za dzieło danego rodzaju. Jeżeli określenie wynagrodzenia w taki sposób byłoby również niemożliwe, należy przyjąć, iż przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie.
Strony mogą określić wynagrodzenie kosztorysowe. Taki sposób określenia wynagrodzenia w umowie o dzieło polega na zestawieniu planowanych prac i przewidywanych kosztów. Zgodnie z art. 629 k.c. w razie zmiany cen lub stawek przyjętych w obliczeniach kosztorysowych w toku wykonywania dzieła w drodze zarządzenia właściwego organu państwowego każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia kosztorysowego. Jednakże nie dotyczy to kwot już zapłaconych za materiały i robociznę przed wprowadzeniem zmian w cenach lub stawkach.
Jeśli podczas realizacji dzieła okaże się, że konieczne jest wykonanie dodatkowych prac, które nie były uwzględnione w kosztorysie, a zestawienie planowanych prac zostało sporządzone przez zamawiającego, wykonawca może domagać się odpowiedniego zwiększenia umówionego wynagrodzenia. Natomiast, gdy to wykonawca sporządził zestawienie planowanych prac, ma prawo do żądania podwyższenia wynagrodzenia jedynie wtedy, gdy konieczność wykonania dodatkowych prac była nie do przewidzenia pomimo dołożenia należytej staranności.
Konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego umożliwia zamawiającemu odstąpienie od umowy za uiszczeniem odpowiedniej części umówionego wynagrodzenia.
Rozliczenie między stronami umowy o dzieło może nastąpić także na podstawie wynagrodzenia ryczałtowego. Charakterystyczną cechą tak ustalonego wynagrodzenia, jest brak możliwości żądania przez przyjmującego zamówienie podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Jeżeli jednak nastąpiłaby zmiana stosunków niemożliwa do przewidzenia i spowodowałaby, iż wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, na drodze postępowania sądowego można żądać podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego lub rozwiązania umowy.
Przepisy przewidują kilka sytuacji, których wystąpienie upoważnia zamawiającego od odstąpienia od umowy. Zamawiający może odstąpić od umowy:
Przyjmujący zamówienie może odstąpić od umowy, jeżeli do wykonania dzieła niezbędne jest współdziałanie zamawiającego, który pomimo wyznaczenia odpowiedniego terminu nie podejmuje współdziałania.
Umowa o dzieło, której realizacja zależy od osobistych cech wykonawcy, ulega rozwiązaniu w przypadku jego śmierci lub niezdolności do pracy.
